Η Πύλη Guora ή Μεγάλη Πόρτα

Η Πύλη Guora ή Μεγάλη Πόρτα όπως συνηθίζουν να την αποκαλούν οι Ρεθυμνιώτες, αποτελούσε την κεντρική είσοδο του τείχους που περιέκλειε την πόλη του Ρεθύμνου και χτίστηκε την περίοδο της ενετοκρατίας.

Ο οχυρός περίβολος της πόλης.

Το τείχος του Ρεθύμνου άρχισε να κατασκευάζεται το 1540, πάνω στα αρχικά σχέδια του διάσημου βερονέζου αρχιτέκτονα M. Sanmicheli. Επειδή όμως τα σχέδιά του ήταν περίπλοκα και απαιτούνταν μεγάλα κονδύλια για την υλοποίησή τους, αυτά απλοποιήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά το τείχος ολοκληρώθηκε το 1570, τριάντα ολόκληρα χρόνια μετά τη θεμελίωσή του εξαιτίας της οικονομικής και όχι μόνο παρακμής που είχε αρχίσει να περιέρχεται η Βενετία.

Το τείχος ξεκινούσε από την ανατολική αμμώδη παραλία της πόλης, που υπήρχε ο προμαχώνας της Santa Barbara, με τα θολωτά καταλύματα των στρατιωτών. Ο προμαχώνας αυτός ήταν ο μοναδικός που χτίστηκε πάνω στα σχέδια του Sanmicheli. Στη συνέχεια το τείχος έκανε γωνία 90ο, και συνεχιζόταν σε ευθεία γραμμή κατά μήκος των σημερινών οδών Γερακάρη κι Δημακοπούλου, μέχρι τη βραχώδη δυτική ακτή. Στο μέσο περίπου της απόστασης υπήρχε ο προμαχώνας της Santa Veneranda, εκεί που σήμερα βρίσκεται η πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων. Στη δυτική του γωνία υπήρχε ο προμαχώνας Kalergi. Τέλος, ακολουθώντας κατά μήκος τη δυτική ακτή, το τείχος κατέληγε στους πρόποδες του λόφου του Παλαιόκαστρου, όπου σήμερα βρίσκεται η Φορτέτζα. Στο σημείο αυτό υπήρχε ένας υποτυπώδης προμαχώνας.

Σε όλο το μήκος του οχυρού περιβόλου της πόλης υπήρχαν τρεις πύλες. Η πρώτη, «η Πόρτα της Άμμου», βρισκόταν λίγο πριν τον προμαχώνα της Santa Barbara, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη, στην αρχή της οδού Αρκαδίου. Η δεύτερη πύλη βρισκόταν στη δυτική πλευρά του τείχους, στο ύψος του γηπέδου της Σοχώρας. Τέλος, η κεντρική είσοδος, η Πύλη Guora, βρισκόταν δίπλα στον προμαχώνα της Santa Veneranda.

Για την ιστορία πρέπει να αναφέρουμε εδώ ότι οι πύλες των κάστρων εκείνη την εποχή είχαν ξύλινα πορτόφυλλα με μεταλλική εξωτερική επένδυση που τις προφύλασσε από φωτιά σε περίπτωση πολιορκίας. Άνοιγαν δε, με την ανατολή και έκλειναν με τη δύση του ήλιου. Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και αν το άτομο που επιθυμούσε να εισέλθει στην πόλη κατείχε κάποια σημαντική θέση, γινόταν κάποια εξαίρεση και άνοιγαν μετά τη δύση. Ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1834, αναφέρει χαρακτηριστικά «…Φτάσαμε στις πύλες του Ρεθύμνου λίγο μετά τη δύση και, αφού εξηγήσαμε στους άραβες σκοπούς ότι θέλαμε άδεια εισόδου, ένας αγγελιοφόρος στάλθηκε στον κυβερνήτη. Αυτός, ωστόσο, δεν θεώρησε πρέπον να διατάξει το άνοιγμα των πυλών και έτσι αναγκαστήκαμε να κοιμηθούμε σε ένα μικρό σπιτάκι ένα περίπου μίλι μακριά από την πόλη».

Η Πύλη Guora.

Η Πύλη Guora ή Μεγάλη Πόρτα όπως είναι περισσότερο γνωστή σήμερα, κατασκευάστηκε ανάμεσα στα 1556-1568, όταν Ρέκτορας του Ρεθύμνου ήταν ο Jacopo Guoro. Η θέση της προβλεπόταν αρχικά στα δυτικά του προμαχώνα της Santa Veneranda, αλλά τελικά κατασκευάστηκε ανατολικά του προμαχώνα.

Η εξωτερική πλευρά της Πύλης Guora σε φωτογραφία του Gerola στις αρχές του 20ου αιώνα.

Σήμερα, σώζεται μόνο το εσωτερικό μέρος της πύλης και αυτό μισοκατεστραμμένο. Η έλλειψη κάθε ίχνους από την υπόλοιπη πύλη όπως και από τον προμαχώνα της Santa Veneranda, δεν μας επιτρέπει να περιγράψουμε με ακρίβεια τη μορφή της Πύλης και της στοάς που διαπερνούσε το τείχος. Αναγκαστικά, είμαστε υποχρεωμένοι να καταφεύγουμε σε μαρτυρίες περιηγητών οι οποίοι περιγράφουν το συγκεκριμένο μνημείο. Ο αμερικανός διπλωμάτης W. J. Stillman, ο οποίος επισκέφθηκε το Ρέθυμνο το 1865, αναφέρει: «…Διασχίσαμε καβάλα την πύλη και μπήκαμε μέσα σ’ ένα μακρύ, σκοτεινό πέρασμα, με τον προμαχώνα από πάνω του. Έπειτα, μέσω μιας άλλης εσωτερικής πύλης, βγήκαμε σε ένα μικρό χώρο όπου, για πρώτη φορά μου αποκαλύφθηκε απότομα και τόσο χαρακτηριστικά η εικόνα μιας τουρκικής πόλης…». Λίγα χρόνια αργότερα, το 1900-1902, ο Ιταλός περιηγητής και αρχαιολόγος G. Gerola στον πρώτο τόμο του πεντάτομου έργου του, μας δίνει περισσότερες λεπτομέρειες για τη μορφή της Πύλης Guora: «…Κάτω από το προπύργιο διέρχεται η στοά της πύλης Guora – που τώρα ονομάζεται Μεγάλη Πόρτα – της οποίας το τόξο προς την εξωτερική πλευρά έχει πλάτος 2,60 μ. Στο μέσο της στοάς βλέπει κανείς ακόμη το τόξο που κάποτε σχημάτιζε τη φασάντα προς την πλευρά της εξοχής, πάνω στην εξωτερική πλευρά του τοίχου του μεσοπυργίου. Και η στοά συνέχιζε κατευθείαν βγαίνοντας προς την πόλη μ’ ένα άνοιγμα 3 μ. Εδώ αυτή η πλευρά – εν μέρει κατεστραμμένη και εν μέρει καλυμμένη από τις παρακείμενες οικίες – είναι έργο βενετικό. Διατηρείται δε ακόμη στο μπροστά μέρος ένα λιοντάρι και κάτι στέμματα δυσδιάκριτα…».

Όλα σχεδόν τα σχεδιαγράμματα της βενετοκρατίας, παρουσιάζουν την Πύλη Guora ανατολικά και δίπλα ακριβώς στον προμαχώνα, να διαπερνά το πάχος του τείχους (cortina) σε ευθεία γραμμή. Σε τοπογραφικό όμως σχέδιο που παρουσιάζει ο Gerola, εμφανίζεται η στοά της πύλης να περνά μέσα από τον κύριο όγκο του προμαχώνα σε σχήμα «Γ» και να καταλήγει στην ανατολική πλευρά του.

Μορφή του εσωτερικού θυρώματος της Πύλης.

Η εσωτερική πλευρά της Πύλης σε φωτογραφία του Gerola στις αρχές του 20ου αιώνα.

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, σήμερα σώζεται ένα μόνο τμήμα του εσωτερικού θυρώματος της Μεγάλης Πόρτας. Το εξωτερικό θύρωμα της Πύλης καταστράφηκε μαζί με τον προμαχώνα της Santa Veneranda καθώς και το σύνολο του οχυρού περιβόλου της πόλης, την εποχή που το Ρέθυμνο, ασφυκτιώντας στα στενά όρια της Παλιάς Πόλης, άρχιζε να επεκτείνεται προς τα νότια και ανατολικά.

Σχέδιο αναπαράστασης του εσωτερικού θυρώματος της Πύλης από τη Δρ. Ιωάννα Στεριώτου.

Οι παραστάδες του ανοίγματος του εσωτερικού θυρώματος της Πύλης, σχηματίζονται από κανονικούς λαξευμένους λίθους με λοξότμητες τις ακμές τους, όπως ακριβώς και στη Λότζια κι την Κρήνη Rimondi. Το άνοιγμα κλείνει με τόξο ημικυκλικό από κανονικούς θολίτες λαξευμένους όμοια με τους λίθους των παραστάδων. Το καθαρό άνοιγμα της πύλης είναι 3,1μ. ενώ το αρχικό ύψος μέχρι το κλειδί του τόξου πρέπει να έφτανε περίπου στα 6μ. Σε πρόταση αναπαράστασης που έχει κάνει η Δρ. Ι. Στεριώτου, πάνω στα σχέδια του Gerola, το τοξωτό αυτό άνοιγμα πλαισιωνόταν από δυο ημιπεσσούς, έναν σε κάθε πλευρά, κτισμένους από παρόμοιους λίθους. Οι πεσσοί κατέληγαν σε απλά επίκρανα, τα οποία ένωνε το επιστήλιο όπου υπήρχαν τρεις θυρεοί (στέμματα). Πιθανώς ανήκαν στον Ρέκτορα του Ρεθύμνου Giacobo Guoro, κατά τη διάρκεια της διοίκησης του οποίου κατασκευάστηκε η Πύλη, καθώς και τα 2/3 του οχυρού περιβόλου της πόλης. Το ίδιο συμβαίνει και στην κρήνη Rimondi, όπου στο μέσο της υπάρχει ο θυρεός του A. Rimondi, κατασκευαστή του μνημείου. Πάνω στο επιστήλιο υπήρχε γείσο και πάνω απ’ αυτό αέτωμα, στο τύμπανο του οποίου υπήρχε ανάγλυφο το Λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, σύμβολο της Βενετίας, στραμμένο κατά την ανατολή και πλαισιωμένο από δυο πυργίσκους. Το ολικό ύψος της πύλης, από τη βάση της μέχρι και το αέτωμα, σύμφωνα πάντα με τη Δρ. Ι. Στεριώτου, πρέπει να έφτανε περίπου τα 10μ.

Σημερινή κατάσταση – επισημάνσεις.

Σήμερα, όπως ήδη προαναφέραμε σώζεται μόνο ένα μέρος από το εσωτερικό θύρωμα της Μεγάλης Πόρτας. Ένα μέρος του τυμπάνου του αετώματος της Πύλης, που παρίστανε το Λέοντα του Αγ. Μάρκου, βρίσκεται σήμερα σπασμένο σε δυο κομμάτια στο κηπάριο της Λότζια.

Και σ’ αυτό το μνημείο, που σημειωτέον βρίσκεται στην αρχή της κεντρικότερης αρτηρίας που οδηγεί τον επισκέπτη στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, είναι παντελής η έλλειψη κατατοπιστικών πινακίδων για την ιστορία της Πύλης. Επίσης, τα διάφορα καταστήματα που εκθέτουν τα εμπορεύματά τους ακόμα και πάνω στους πεσσούς της Πύλης, δεν μπορεί να προκαλούν αισθήματα περηφάνιας στους κατοίκους της «πόλης των γραμμάτων».

H Δημοτική Αρχή έχει ήδη προχωρήσει σε μια πρώτη ανάδειξη του μνημείου, κόβοντας τα μπαλκόνια που δεκαετίες τώρα ακουμπούσαν τόσο στη βόρεια όσο και στη νότια πλευρά της Πύλης. Ακόμα, με τη χορηγία ιδιωτών και με τη βοήθεια των τεχνικών συνεργείων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας αρμολογήθηκε η νότια (εξωτερική) πλευρά της Πύλης και τοποθετήθηκαν νέα πελέκια (θολίτες) στην εξωτερική πλευρά του ημικυκλικού τόξου.

Η εξωτερική πλευρά της Πύλης Guora, μετά τις εργασίες αποκατάστασης.

Το επόμενο βήμα θα πρέπει να είναι η ανακατασκευή του Λέοντα του Αγίου Μάρκου και η τοποθέτησή του στο τύμπανο του αετώματος της πύλης, ώστε μετά από δεκαετίες, να πάρει ξανά η Πύλη Guora την αρχική της μορφή, έστω και στο εσωτερικό της τμήμα. Άλλωστε, όλοι οι επιστήμονες που έχουν εκπονήσει μελέτες για την ανάπλαση της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου, με πρώτους τον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο και τη Δρ. Ι. Στεριώτου, αναφέρουν πώς θα μπορούσε να ανακατασκευαστεί η Πύλη, αφού μέσω των φωτογραφιών και των σχεδιαγραμμάτων του Gerola, γνωρίζουμε την αρχική της μορφή.

Παράλληλα, εκτός από την Πύλη, πραγματοποιήθηκε και η ανάπλαση της πλατείας εσωτερικά της Μεγάλης Πόρτας με την ανάδειξη της «Πηγάδας», τη δημιουργία καθιστικών και την πλακόστρωση της περιοχής, σε συνέχεια της πλακόστρωσης της οδού Εθνικής Αντιστάσεως.

Ας περιμένουμε, λοιπόν, για να δούμε σε μικρό χρονικό διάστημα, ελπίζω, την Πόρτα Guora, στην αρχική της βενετσιάνικη όψη με τον Λέοντα του Αγίου Μάρκου να μας κοιτάει αγέρωχος όπως θα περνάμε από κάτω…

ΠΗΓΕΣ

•Δημακόπουλος Ι., Τα σπίτια του Ρεθέμνου, Αθήνα 2001.

•Μαλαγάρη Α. – Στρατιδάκης Χ., Ρέθυμνο οδηγός για την πόλη, Αθήνα 19954

•Μουτσόπουλος Ν., Η παλαιά πόλη του Ρεθύμνου, Θεσσαλονίκη 1973.

•Στεριώτου Ι., Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646), Αθήνα 1992.

•Τρούλης Μ., Ρέθυμνο Ιστορία- Περιήγηση- Σύγχρονη ζωή, Ρέθυμνο 1998.

•Gerola G., Monumenti Veneti nell Isola di Creta, τ. 1, Βενετία 1905-1932.

•Pashley R., Ταξίδια στην Κρήτη, Μετάφραση – επιμέλεια Δάφνη Γόντικα, Ηράκλειο 1994.

•Stillman W., Ημέρες στην Κρήτη του 1865, Μετάφραση Λίζα Εκκεκάκη επιμέλεια Γ. Εκκεκάκης, Ρέθυμνο 2002.